Gluten; buğday, çavdar ve arpada bulunan bir protein grubudur. Çölyak tanısı almış bireylerin ömür boyu glutensiz beslenmesi gerekmektedir. Çölyak hastalığı için bilinen tek tedavi yöntemi ömür boyu glutensiz diyettir.
Gluten ekmeklerde, makarnalarda, unlarda, hamur işlerinde, hazır çorbalarda, hazır yemeklerde, soslarda vb. ürünlerde bulunabilir. Ayrıca ilaç, diş macunu, şampuan ruj gibi gıda dışı ürünlerde de gluten bulunabilmektedir.
Çölyaklı bireylerin diyetlerinde yapması gereken en önemli şey, buğday, arpa veya çavdar içeren tüm ürünlerden kaçınmaktır. Bu tahılları tam tahıl ya da un hallerinde yemekten kaçınmak dışında, genel olarak glutensiz ibaresi olmayan paketlenmiş gıdaları tüketmekle ve aynı zamanda restoranlarda hazırlanan yiyeceklerle ilgili çok dikkatli olunması gerekir çünkü bunların çoğunda çapraz bulaş diye bahsettiğimiz eser miktarda gluten bulunabilir ve sağlığınızı riske sokabilir.
Çölyaklı bireyler et, balık, süt ve süt ürünleri, yumurta, kuru baklagiller, pirinç, mısır, kinoa, karabuğday, meyve ve sebzeleri tüketebilir. Ancak bu besinlerin pişirme sırasında gluten içeren besinlerle karıştırılmaması veya temas etmemesi gerekmektedir.
Çölyaklı bireyler için güvenli yiyecekler:
- Tüm sebzeler,
- Tüm meyveler,
- Tüm bakliyatlar,
- Tüm katkısız katı ve sıvı yağlar,
- Yumurta, bal, reçel, pekmez, toz şeker, zeytin,
- Et, balık, tavuk, (Bu ürünler katkılı olmadıkları gibi daha önce unla kızartılmış bir yağda kızartılıp işleme tabi tutulmamalıdır.)
- Mısır, pirinç, patates, kinoa, karabuğday, sorgum, teff hem kendileri hem de unları besin hazırlamada kullanılabilir. Ayrıca kestane unu, nohut unu, soya unu, üzüm çekirdeği unu da kullanılabilir.
Glutensiz diyet tedavisinde tüketilmemesi gereken besinler:
- Buğday, arpa, çavdar ve yulaf katkılı her türlü ürün (Un, bulgur, bulgur pilavı, irmik, makarna, şehriye, kuskus, ekmek, kek, pasta, kurabiye, bisküvi, börek, çörek, gofret, simit, kraker, dondurma külahı, unlu tatlılar, gluten içeren hazır salça, ketçap, un ilave edilen çorbalar, soslar, tarhana, yarma gibi),
- Galeta ununa, una batırılarak kızartılmış tavuk balık gibi et ürünleri,
- Malt kullanılan içecekler, bira, votka, cin vb.,
- Gluten içeren hazır çorbalar, köfte, pane harçları gibi hazır çeşniler,
- Sirke, çikolata, puding, sakız, ketçap, mayonez, dondurma gibi gıdaların bazılarında gluten bulunabilmektedir. Bunlar yenilmeden önce muhakkak ürün hakkında bilgi edinilmelidir.
- Tuzlu, soslu kuruyemişler, glutenle yapıştırıldığı için yasaktır. Ancak bunların glutenle işlem görmemiş hali, gluten içermeyen kuruyemişler serbesttir.
Glutensiz diyette ayrıca nelere dikkat edilir?
- Doğal gıdalara önem verilmeli. (Süt-et-balık-yumurta-sebze-kuru baklagil-pirinç-mısır-patates- kinoa- karabuğday)
- Okul ve dışarıda yemek yerken dikkatli seçimler yapılmalı.
- Buğday unu, karışık mısır unu, pirinç ununa dikkat edilmeli.
- Etiketsiz gıda tüketiminde çok dikkatli olunmalı.
- İlaçlar, kozmetik ürünleri, şampuan, kremler vb. gluten içerikleri yönünden dikkatli kullanılmalı.
- Pişirme ve hazırlık aşamasında güvenli gıdaların glutenli gıdalarla bulaş olmamasına dikkat edilmeli.
Çölyaklı hasta ve aile üyeleri besinlerle ilgili katkı maddelerini, tarifleri, besin hazırlama ve diyet gereksinmelerine uymalıdırlar. Gluten içermeyen diyetle birlikte hastanın yakınmalarının kaybolması, biyokimyasal bozuklukların düzelmesi, antikorların azalması ve ince bağırsak biyopsisi ile bağırsaktaki bozukluğun düzeldiğinin gösterilmesi konulan tanıyı doğrulamaktadır. Diyetin uygunluğu ve yeterliliğinin yan sıra beslenme durumunun periyodik olarak değerlendirilmesi gereklidir.
Yeni tanı almış çölyaklı bireylerde laktoz intoleransı görülebilir. Düşük laktozlu diyet en azından başlangıçta semptomların kontrol edilmesinde yararlı olabilir. Bağırsaklar normal fonksiyonuna döndüğünde laktaz aktivitesi de normale döner böylece laktoz içeren besinler diyetlerine rahatlıkla eklenebilir.
Glutensiz diyet zayıflama amacıyla değil, çölyak hastalığını kontrol altına almak ve hastanın yaşam kalitesini artırmak için yapılır. Çölyak hastalığında glutensiz diyet tanı konulduktan sonra diyetisyen eşliğinde yapılmalı ve bu beslenme bir yaşam tarzına dönüştürülmelidir.
Glutensiz Diyete Uyulmadığında Ne Olur?
Gluten aldıktan sonra semptom olmaması gastrointestinal sistem hücrelerinin hasarlanmaması anlamına gelmez. Tetikleyici durumlar genellikle var olmaya devam eder ve gluten saatler içinde mukozal değişikliklere yol açar. Ancak belirgin semptomların ortaya çıkışı 8 hafta ve daha uzundur ya da gizli kalabilirler. Glutensiz diyete birçok kez başlanıp bırakılması, diyete yanıtta dirence neden olur. Kronik ülseratif kolit komplikasyonlar ve bağırsak dışı bulgular gelişebilir. Aynı zamanda lenfoma riski artar. Glutensiz diyete sıkı bir şekilde uymak bu riskleri azaltır.
Çölyak Her Yaşta Ortaya Çıkabilir
Daha çok çocuklarda görülen bir hastalık gibi olduğu düşünülse de yetişkinlerde de oldukça sık rastlanılmaktadır. Türkiye’de her 100 kişiden 1’i çölyaklı ama bu sadece buzdağının görünün kısmı, tanı almayı bekleyen birçok kişi bulunmaktadır.
Aynı zamanda hastaların yüzde 10’unda ailede çölyak lan başka bireyler de bulunmaktadır. Bu da hastalığın genetik ile ilişkisini gösterir. Çölyak tanısı alan herkes mutlaka aile bireylerini de kontrol ettirmelidir.
Gebelik, doğum, ameliyatlar, bazı enfeksiyonlar, ağır psikolojik hastalıklar hastalığın ortaya çıkmasına sebep olabilir.
Çölyak hastalığı geç tanı alındığında, tedavi edilmediğinde emilim bozuklukları görülür. Buna bağlı olarak vücutta vitamin, mineral ve diğer besin maddelerinin eksikliği ortaya çıkabilir. Doktor / diyetisyeniniz kontrolünde belirli bir süre takviye olarak kullanabilirsiniz.
- A vitamini (görme bozuklukları)
- B12 vitamini (unutkanlık, yorgunluk)
- Folik asit (ağız yaraları, iştahsızlık, düzensiz kalp atışı)
- D vitamini, Kalsiyum (kemik erimesi, kemiklerde kırılma)
- Biotin, Çinko (saç dökülmesi)
- Demir, ferritin (yorgunluk, bağışıklık sisteminin zayıf olması)
- Magnezyum (kramp, halsizlik)
Unutulmamalıdır ki glutensiz diyete uyup yeterli ve dengeli beslenmeye başladığınızda karşılaştığınız bu vitamin mineral eksiklikleri ortadan kalkabilecektir.
Aynı zamanda duygusal beynimiz bağırsaklarımız olduğu için ona çok iyi bakmak zorundayız, stres seviyemizi minimum seviyeye indirmeye çalışmalısınız. Spor, nefes egzersizleri, yoga, yürüyüş de stresinizi azaltmaya yardımcı olup, bağırsak sağlınız için çok önemlidir.
Bağırsak onarıcı etkisi olan kemik / ilik suları, avokado, hindistan cevizi gibi besinleri de hayatınıza ilave edebilirsiniz.